Do 1939 roku, przez ponad pięćdziesiąt lat swego istnienia, Stadt- und Kunstgewerbemuseum zgromadziło bogate zbiory reprezentujące różne dziedziny sztuki i rzemiosła. Od początku twórcom instytucji przyświecała idea, aby gromadzić dzieła wartościowe, reprezentujące wysoki poziom artystyczny. Dbał o to Zarząd Muzeum, poddając ocenie oferty zakupów i darowizny. Trzon zbiorów Stadtmuseum utworzyła kolekcja gdańskiego kupca Jacoba Kabruna, przekazana miastu testamentem w 1814 roku, umieszczona w gmachu Muzeum w 1872 roku. Składały się na nią cenne dzieła dawnego malarstwa, głównie flamandzkiego i holenderskiego (304 obrazy), zbiór liczący 1950 rysunków i akwarel oraz około 11 tysięcy prac graficznych europejskich artystów od XV do początku XIX wieku. W 1879 roku włączono do zbiorów kolekcję syna Jacoba, Augusta Kabruna, liczącą 52 obrazy malarzy XIX wieku i zespół miedziorytów. W zbiorach znalazły się także darowizny i depozyty założonego w 1835 roku Towarzystwa Przyjaciół Sztuki (Kunstverein), które od początku swej działalności kupowało obrazy z myślą o przyszłej instytucji muzealnej.
Do zbiorów Muzeum weszła także spuścizna po kustoszach Rudolfie Freitagu i Wilhelmie Auguście Stryowskim. Freitag zgromadził kolekcję odlewów gipsowych, zabytków miejscowego rzemiosła artystycznego, „pogańskich starożytności” oraz skamielin i bursztynów [1]. Duża część bogatej kolekcji Stryowskiego została włączona do zbiorów w 1940 roku, po śmierci żony artysty, Clary Bädecker-Stryowski. Przejęta spuścizna składała się z ośmiu obrazów z XVII i XVIII wieku, rzeźb, reliefów, mebli oraz detali snycerskich z XVII i XVIII wieku, zbioru wyrobów kowalstwa artystycznego, kilku zabytków ceramicznych oraz niewielkiej kolekcji dawnej grafiki [2].
Zbiory Muzeum powiększały się systematycznie dzięki licznym darom prywatnych osób oraz legatom. Na mocy zapisów testamentowych do zbiorów Muzeum weszła m.in. kolekcja Louise Wilhelmine Trauschke (1872), składająca się z 53 obrazów malarzy niemieckich XIX wieku oraz akwareli i sztychów; legat pastora Friedricha G. Adolfa Mundta (1901) – 65 obrazów, wśród których były dzieła gdańskich malarzy – Andreasa Stecha, Daniela Schultza, Jacoba Wessla, Daniela Chodowieckiego, Michaela Carla Gregoroviusa, a także zbiór grafik. Do znaczących darów należało m.in. 80 rysunków z widokami Gdańska, wykonanych przez miejscowych XIX-wiecznych artystów, ofiarowanych przez Marię Konopacką (1885); 85 rysunków gdańskiego artysty Friedricha Eduarda Meyerheima podarowanych przez jego syna Paula (1891), który w testamencie przekazał także Muzeum prace malarskie swego ojca (1914). Zbiory Muzeum zasilały także depozyty. Wyjątkową wartość posiadał przekaz z Biblioteki Miejskiej (Stadtbibliothek, 1895), obejmujący m.in. 35 obrazów (głównie portrety gdańskich osobistości, pastorów, uczonych, wykładowców gdańskiego Gimnazjum Akademickiego oraz portret Marcina Lutra autorstwa Lucasa Cranacha z 1544 roku), osiem obrazków prezentujących gdańskie stroje kobiece, 89 kopii antycznych gemm oraz popiersia Jana Heweliusza i jego małżonki. Cennym depozytem były dwie supraporty Jacoba Wessla z lat 1778-1780, przeniesione z domu Uplegera z ul. Długiej 18 [3].
Wnętrze dawnego Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum – Kunstgewerbemuseum) w dawnym klasztorze pofranciszkańskim w Gdańsku (1901), zbiory Muzeum Narodowego w Gdańsku
Sala antyczna, Muzeum Miejskie (Stadtmuseum) w Gdańsku, pocz. XX wieku, zbiory Muzeum Narodowego w Gdańsku
Muzealna kolekcja powiększała się także dzięki systematycznym zakupom; w dziedzinie malarstwa były to średnio trzy obiekty rocznie. W 1912 roku zbiór obrazów liczył około 800 pozycji [4]. Oprócz dzieł malarzy niemieckich XIX wieku nabywano obrazy gdańskich artystów (m.in. Eduarda Meyerheima, Eduarda Hildebrandta, Wilhelma Augusta Stryowskiego, Stanisława Chlebowskiego, Johanna Carla Schultza, Alberta Juchanowitza, Ottona Brausewettera). Szczególną wartość posiadały stosunkowo nieliczne nabytki z zakresu dawnego malarstwa, m.in. Pejzaż leśny Jana Breughla Starszego, Portret dziecka z rodziny Ferberów Salomona Wegnera, Pięć zmysłów Antona Möllera, Portret pastora Andreasa Gnospiusa oraz Autoportret Andreasa Stecha. Z chwilą przejęcia kierownictwa Muzeum przez Hansa F. Seckera (1912-1922), coraz większy nacisk zaczęto kłaść na nowoczesną sztukę niemiecką. Zaczęto nabywać dzieła artystów z kręgu berlińskiej i monachijskiej secesji, a także tworzących w nurcie realizmu, impresjonizmu lub ekspresjonizmu: Wilhelma Trübnera, Lovisa Corintha, Maxa Liebermanna, Emila Noldego, oraz współczesnych twórców gdańskich: Arthura Bendrata i Fritza Pfuhle [5].
Także w dziedzinie grafiki i rysunku powiększano zbiory poprzez zakupy. Obok dzieł dawnych mistrzów (np. rysunki Albrechta Dürera, Hansa Vredemana de Vries, ryciny Lucasa Cranacha, Jacquesa Callota, Daniela Chodowieckiego, Honore Daumiera, Hendrika Goltziusa, Jeremiasa Falcka), planowo gromadzono rysunki i dzieła graficzne artystów gdańskich i niemieckich XIX w. oraz współczesnych, takich jak: Max Liebermann, Lyonel Feininger, Georg Kolbe, Paul Klee, a także reprezentujących nurt ekspresjonizmu: Emil Nolde, Ernst Barlach, Max Pechstein, Karl Schmidt-Rottluf [6]. Konsekwentnie nabywano ryciny artystów gdańskich lub obcych, tematycznie związane z Gdańskiem: widoki miasta, portrety osobistości, mapy i plany. Brak pełnej przedwojennej dokumentacji uniemożliwia ostateczne oszacowanie liczebności tych kolekcji; zgodnie z jedyną zachowaną informacją z 1926 roku zasób Gabinetu Rycin, w skład którego wchodziły prace graficzne i rysunki (niezależnie od kolekcji Kabruna), liczył 12 tysięcy pozycji [7].
W Muzeum zgromadzono pokaźną kolekcję rzeźby drewnianej i kamiennej; większość zabytków należało do zbiorów przyłączonego w 1884 roku Westpreussisches Provinzial-Gewerbemuseum. Szczególnie cenny był zespół obiektów z okresu średniowiecza – były to głównie przekazy gmin ewangelickich z kościołów na Pomorzu. Gromadzono także kamienne detale architektoniczne z przebudowywanych gdańskich budowli (m.in. gotyckie płyty przedprożowe z ul. Mariackiej). Odrębny, liczny zbiór, zapoczątkowany przez współtwórcę Muzeum rzeźbiarza Rudolfa Freitaga, stanowiły gipsowe odlewy słynnych dzieł sztuki od antyku po czasy współczesne. W 1929 roku zakupiono zespół drobnej plastyki z sopockiej kolekcji Friedricha Basnera [8]. Podobnie jak w przypadku malarstwa, grafiki czy rysunku, także w dziedzinie rzeźby zgromadzono kolekcję dzieł artystów współczesnych (Fritz Klimsch, Georg Kolbe, Aristide Maillol, Constantin Meunier, Renee Sintenis, Louis Tuaillon).
Bogate zbiory rzemiosła artystycznego należały w większości do Kunstgewerbemuseum, któremu początek dała zakupiona w 1881 roku kolekcja Eduarda Ludwiga Garbego, licząca ponad 400 obiektów. Składały się na nią wyroby ceramiczne, głównie fajanse, zabytki z miedzi i mosiądzu oraz meble.
Zbiory rzemiosła były sukcesywnie rozbudowywane, podobnie jak w przypadku pozostałych dziedzin reprezentowanych w zbiorach, na drodze przekazów, darowizn i zakupów. Do końca II wojny światowej zgromadzono w Muzeum ponad 5200 zabytków rzemiosła.
Jedną z gałęzi rzemiosła bogato reprezentowanych w zbiorach było dawne meblarstwo i snycerstwo. W skład kolekcji wchodziły wyroby gdańskie, elbląskie, fromborskie, oraz pochodzące z innych lokalnych ośrodków na Pomorzu, a także meble północnoeuropejskie – niemieckie, niderlandzkie oraz angielskie. Gromadzono elementy wystroju kamienic – supraporty, płyciny boazerii, elementy rzeźbionych klatek schodowych. W zbiorach znajdował się także zespół lad cechowych i szyldów rzemieślniczych, liczydła kupieckie, modele mebli i więźb dachowych. Reprezentowane były takie typy sprzętów, jak szafy sieniowe, skrzynie odzieżowe, krzesła, stoły, łóżka, kasetki i szkatuły, lustra oraz drewniane kinkiety i świeczniki [9].
Kolekcja wyrobów złotniczych obejmowała niewielki, lecz cenny zespół gotyckich naczyń liturgicznych przekazanych z kościoła Marii Panny w Gdańsku, a także wybitne barokowe dzieła gdańskich złotników. Były wśród nich m.in. srebrne wilkomy bogatych gdańskich korporacji: piekarzy, młynarzy, murarzy, szyprów wiślanych, które funkcjonowały w zbiorach Muzeum na zasadzie stałych depozytów, a także paradne, luksusowe srebra: kufle, puchary, tace, kubki gdańskie, toruńskie i norymberskie. W zbiorach znajdowały się także srebrne naczynia stołowe, sztućce, drobne przedmioty domowego użytku, takie jak pudełka toaletowe, tabakierki oraz biżuteria. Jednym z najcenniejszych obiektów w kolekcji był srebrny gwizdek sygnałowy gdańskich żeglarzy morskich z 1. połowy XVI wieku [10].
W Muzeum zgromadzono duży zespół przedmiotów codziennego użytku wykonanych z metali: cyny, miedzi, mosiądzu, brązu i żelaza. Do najciekawszych należały liczne naczynia i pamiątki cechowe opatrzone emblematami rzemieślniczymi i inskrypcjami – dotyczy to szczególnie wyrobów konwisarskich oraz kutych w miedzi. Były wśród nich wilkomy, dzbany, kufle i kubki, talerze i kałamarze. W zbiorach znajdowały się także sprzęty domowe: ogrzewacze, szkandele, moździerze, świeczniki. Oprócz drobnych wyrobów ślusarskich – okuć, zamków, kluczy i kasetek, gromadzono także obiekty kowalstwa architektonicznego.
Niewielki, lecz zróżnicowany zbiór stanowiły zegary; było ich w przedwojennej kolekcji około 40. Reprezentowane były różne typy czasomierzy: słoneczne, stołowe, ścienne, szafowo-podłogowe, a także zegarki kieszonkowe, przy czym tylko kilka obiektów było wyrobami gdańskich zegarmistrzów. Do najcenniejszych należał srebrny zegar słoneczny z gnomonem sygnowany przez Jana Heweliusza, opatrzony datą 1638 i inskrypcją: Hoc sole renascar [11].
W Kunstgewerbemuseum zgromadzono także kolekcję wyrobów z bursztynu, liczącą około 35 obiektów. Składały się na nią głównie szkatuły i szkatułki z XVII i XVIII wieku, kilka figurek, m.in. Marii z Dzieciątkiem, pudełka i tabakierki.
Zaczątkiem muzealnego zbioru ceramiki była kolekcja Ludwiga Garbego; jej działy wyznaczyły dalszy kierunek gromadzenia eksponatów. Przyjęto zasadę nabywania wyrobów ceramicznych używanych w gdańskich domach. Gromadzono obiekty w następujących działach: kamionka; wczesne fajanse: hiszpańsko-mauretańskie, majolika włoska, fajanse perskie, tureckie, portugalskie; fajanse z Delft, holenderskie, fryzyjskie, fajansowe płytki ścienne; fajanse niemieckie; fajanse francuskie; fajanse ze Szwecji, Stralsundu, Bornholmu, Królewca; ceramika angielska; fajanse śląskie, ceramika pomorska; porcelana europejska; ceramika dalekowschodnia; wyroby garncarskie, piece fajansowe (głównie piece i kafle gdańskie od około 1700 roku do okresu biedermeieru, a także kafle z południowych Niemiec i Szwajcarii) [12]. Muzeum posiadało również kolekcję artystycznych wyrobów ze szkła, od starożytności po XIX wiek i szkła secesyjne. Były to zabytki pochodzące z wytwórni weneckich, czeskich, niemieckich, angielskich, polskich oraz śląskich [13].
Muzeum gromadziło także zabytkowe tkaniny. W zbiorach znajdowały się tekstylia od starożytności po współczesność, zarówno wyroby lokalne, europejskie, jak też azjatyckie. Oprócz paramentów liturgicznych, ubiorów i innych pamiątek pochodzących z domów gdańskiego patrycjatu, w kolekcji znalazł się zespół fragmentów tkanin koptyjskich pozyskanych z wykopalisk w Fajum i Achmim [14]. W 1936 roku złożono w Muzeum depozyt Gminy Ewangelickiej przy kościele Mariackim w Gdańsku, na który składało się 541 paramentów liturgicznych z XIII-XVI wieku. Zbiór został opracowany w pięciotomowym katalogu przez ówczesnego dyrektora Muzeum Waltera Mannowskiego [15]. Ustalenie liczby zabytkowych tkanin zgromadzonych w Muzeum do 1939 roku nie jest możliwe; kolekcja mogła liczyć około 2000 eksponatów [16].
Z fragmentarycznie zachowanej przedwojennej dokumentacji wiadomo, że w muzealnych zbiorach znajdowała się również dawna broń oraz numizmaty. Wobec braku szczegółowych badań nie jest obecnie możliwa ocena zawartości oraz liczebności tych kolekcji.
[1] Czesława Betlejewska, Muzeum Miejskie w Gdańsku w latach 1870-1945, w: Straty wojenne Muzeum Miejskiego w Gdańsku, t. I, Straty w dziedzinie sztuki: malarstwa, rysunku, grafiki, rzeźby, Gdańsk 2005, s. 12-13, 19.
[2] Helena Kowalska, Pasje Stryowskiego, w: Wilhelm August Stryowski 1834-1917 malarz, kolekcjoner, konserwator, muzealnik, pedagog, Katalog wystawy, Gdańsk 2002, s. 55-60; Helena Kowalska, Straty wojenne Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum) w Gdańsku, Seria Nowa, t. 1, Malarstwo, Gdańsk 2017, s. 48-49.
[3] O darach, prywatnych kolekcjach i depozytach włączonych do zbiorów Stadtmuseum: Kowalska 2017, s. 23-27.
[4] Kowalska 2017, s. 27, 30.
[5] Magdalena Mielnik, Nowoczesne muzeum, czyli Muzeum Miejskie i Muzeum Rzemiosła Artystycznego pod dyrekcją Hansa Friedricha Seckera, s. 16-33.
[6] O kolekcjach rysunku i grafiki: Grażyna Zinówko, Zbiory rysunków w Muzeum Miejskim (Stadtmuseum) w Gdańsku, w: Straty 2005 I, s. 111-165; Kalina Zabuska, Straty poniesione przez muzealnictwo na skutek wojennego rozproszenia zbiorów Muzeum Miejskiego (Stadtmuseum) w Gdańsku, w: Straty 2005 I, s. 169-210.
[7] Zinówko, op.cit, s. 113.
[8]O kolekcji rzeźby: Zbigniew Massowa, (bez tytułu), Straty 2005 I, s. 213-254.
[9] O kolekcji mebli: Czesława Betlejewska, Straty wojenne w zbiorach mebli Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych (Stadt- und Kunstgewerbemuseum) w Gdańsku, w: Straty wojenne Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Gdańsku, t. II, Straty w dziedzinie rzemiosła artystycznego: meble, bursztyny, metale, Gdańsk 2005, s. 13-72.
[10] O kolekcji złotnictwa: Barbara Włodarska, Złotnictwo od XIV do XX wieku . Katalog zbiorów Muzeum Narodowego w Gdańsku, Gdańsk 2005, s. 7-8, 118-127; o kolekcjach złotnictwa, metali i bursztynu: Barbara Włodarska, Straty wojenne w zbiorach bursztynu i metali Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych (Stadt- und Kunstgewerbemuseum) w Gdańsku, Straty 2005 II, s. 75-170.
[11] O kolekcji zegarów: Anna Baranowska-Fietkiewicz, Lech Łopuski, Kolekcja zegarów w Muzeum Narodowym w Gdańsku, w: Nowy początek. (Od)budowa kolekcji muzealnych po II wojnie światowej, red. J. Trupinda, A. Siuciak, Malbork 2019.
[12] O kolekcji ceramiki: Elżbieta Kilarska, Straty wojenne Muzeum Miejskiego i Muzeum Rzemiosł Artystycznych w Gdańsku, t. III, Straty w dziedzinie ceramiki, Gdańsk 2007.
[13] Marta Krajewska, Biberon? Antyczna zagadka, „E-Biuletyn Muzeum Narodowego w Gdańsku”, nr 6, 2014, s. 39-43.
[14] Lech Łopuski, Beata Sztyber, Tkaniny koptyjskie oraz zabytki znad Nilu i Tybru, „E-Biuletyn Muzeum Narodowego w Gdańsku”, nr 6, 2014, s. 29-37.
[15] Walter Mannowsky, Der Danziger Paramentenschatz: Kirchliche Gewänder und Stickereien aus der Marienkirche, t. 1–5, Danzig 1931–1938.
[16] O kolekcji tkanin: Beata Sztyber, Stracone. Ocalone. Zbiór tkanin w Stadtmuseum i Muzeum Narodowym w Gdańsku, materiały pokonferencyjne (w druku).