XV wiek - klasztor franciszkański i pierwsza rozbudowa
Budowla, w której obecnie mieści się Oddział Sztuki Dawnej Muzeum Narodowego w Gdańsku, na przestrzeni wieków pełniła różne funkcje. Wzniesiona została jako franciszkański klasztor na planie nieregularnego czworoboku, przylegający do jednej z największych gdańskich świątyń – kościoła Św. Trójcy (dawniej kościół pw. Wieczerzy Pańskiej). Pierwsze zabudowania klasztorne, prawdopodobnie o konstrukcji ryglowej, pojawiły się już w 1423 roku. Budowę monumentalnego, murowanego założenia rozpoczęto osiem lat później. Wówczas zaczęto wznosić skrzydło zachodnie – najstarszą część klasztoru z dużym, reprezentacyjnym pomieszczeniem, z którego prowadziło przejście do południowej nawy kościoła (obecnie poziom tej sali wyznacza zabezpieczony fragment posadzki z kwadratowych ceglanych płytek szkliwionych na kolor żółty i zielony). W latach 80. XV wieku trwała wielka rozbudowa założenia – powstały dwukondygnacyjne skrzydła klasztoru: wschodnie z zimowym refektarzem i biblioteką oraz południowe z kuchnią i wielkim refektarzem, a także wirydarz otoczony przesklepionymi kryształowo krużgankami. Na piętrze znajdowały się cele dla 55 mnichów. Zakończenie budowy nastąpiło dopiero w I poł. XVI wieku.
XVI wiek - Gimnazjum Akademickie i Biblioteka Rady Miasta
Niedługo po ukończeniu budowy, na skutek pierwszej fali reformacji w Gdańsku, klasztor zaczął podupadać. W 1555 roku kustosz franciszkanów – Johannes Rollaw – zawarł z protestancką Radą Miasta porozumienie, na mocy którego kościół, zabudowania klasztorne i biblioteka zostały przekazane miastu. Zgodnie z wolą Rollawa klasztor miał zostać przekształcony na szkołę. W 1558 roku w poklasztornym gmachu otwarto reformacyjne Gimnazjum Gdańskie (od 1580 roku Gimnazjum Akademickie). Pomieszczenia klasztorne przystosowano do potrzeb nauki i mieszkań dla profesorów i uczniów. Była to jedna z najważniejszych placówek oświatowych w Europie XVI i XVII wieku, a wśród jej absolwentów znajdują się wybitni uczeni z różnych dziedzin, m.in. Jan Heweliusz, Daniel Gabriel Fahrenheit czy Johann i Georg Försterowie. W murach gdańskiej uczelni miała też miejsce pierwsza na świecie publiczna sekcja zwłok.
W 1596 roku we wschodnim skrzydle poklasztornego gmachu otwarto publiczną Bibliotekę Rady Miasta. Trzon jej zbiorów stanowiły książki pozostawione przez franciszkanów, a także księgozbiór włoskiego humanisty Bonifacia Bernardina d’Orii, który w zamian za dożywotnie schronienie w murach Gimnazjum przekazał miastu ponad 1500 ksiąg wybitnych autorów antycznych i renesansowych, wydanych w najznakomitszych oficynach europejskich.
XIX w. - Rudolf Freitag, gruntowny remont i początki muzeum
W XVIII wieku niedofinansowane Gdańskie Gimnazjum Akademickie zaczęło pogrążać się w kryzysie – spadła liczebność profesorów i uczniów, zawieszono niektóre zajęcia. W okresie napoleońskim szkoła została zamieniona na lazaret i magazyny. Budynek uległ znacznym zniszczeniom na skutek bombardowania w 1813 roku, a pod koniec lat 20. XIX wieku został wykupiony przez pruskie Ministerstwo Wojny i zamieniony na szpital wojskowy i zbrojownię. Na skutek niewłaściwego użytkowania budowla ulegała coraz większej dewastacji. Wszystko wskazywało na to, że zniknie z kulturalnej mapy miasta. Pojawił się jednak człowiek, którego pasja i determinacja wpłynęły na dalszy bieg wydarzeń. Był nim Rudolf Freitag – rzeźbiarz i profesor Królewskiej Szkoły Sztuk Pięknych. W 1848 roku artysta otrzymał pozwolenie na zamieszkanie w klasztorze, urządzenie w nim pracowni artystycznej i umieszczenie w jego wnętrzach kolekcji gdańskich i regionalnych „starożytności”. Freitag przez wiele lat prowadził batalię o ocalenie pofranciszkańskiego klasztoru i przeznaczenie go na cele muzealne – pisał apele do władz, publikował artykuły na temat historii budynku, a także oprowadzał po zabytkowych wnętrzach, rozbudzając w mieszkańcach świadomość wielkiej wartości popadającego w ruinę gmachu. Ostatecznie w 1856 roku władze wojskowe przekazały zabytek miastu na cele nauki i sztuki.
W latach 1867-1872 przeprowadzono gruntowny remont obiektu według projektu architekta miejskiego Juliusa A. G. Lichta. Został on zrealizowany dzięki staraniom nadburmistrza Leopolda von Wintera i kupca Friedricha Theodora Hennigsa, którzy pod szyldem fundacji Carla Klosego zgromadzili potrzebną kwotę pieniędzy. Była to pierwsza tak ważna realizacja w Gdańsku, dostosowująca późnośredniowieczny kompleks do nowoczesnych celów edukacyjnych i muzealnych, uwzględniając jego zabytkowy charakter.
Plany dawnego klasztoru franciszkanów w Gdańsku z dokumentu Zur Geschichte des Stadmuseum zu Danzig Ehemaligen Franziskaner Kloster, 1873
(MNG/A/I/3)
W pierwszej kolejności zdecydowano o wyburzeniu dobudówki pełniącej rolę kuchni i fachwerkowych domów profesorskich znajdujących się przy południowej elewacji. Prace remontowo-renowacyjne rozpoczęto w zachodnim, najbardziej zdewastowanym skrzydle klasztoru, które zostało przeznaczone na Prowincjonalną Szkołę Rzemieślniczą (Kunstgewerbeschule). Była to część budynku, która została najsilniej przebudowana, oryginalne pozostały tylko mury obwodowe i stropy, a zniszczone w tej części sklepienia krużganków w 1793 roku zostały zrekonstruowane. Na trzech kondygnacjach umieszczono gabinety naukowe, sale do nauki rysunku i modelowania oraz gabinet dyrektora. W 1903 roku szkoła została przeniesiona do nowego budynku przy ul Wielkie Młyny 11/13, dzięki czemu na parterze i pierwszym piętrze zorganizowano ekspozycję Muzeum Rzemiosła Artystycznego, która od 1885 roku znajdowała się na krużgankach.
Pierwsze piętro skrzydła wschodniego i południowego zaadaptowano na potrzeby Szkoły Realnej Św. Jana z dwunastoma klasami i aulami. Istniała ona tam do końca II wojny światowej. Wejście do szkoły ulokowano w południowej elewacji gmachu, gdzie na miejscu dawnej kuchni zbudowano przestronny hol wejściowy z okazałymi, granitowymi schodami. Obecnie w tym miejscu znajduje się wejście do Muzeum. Pod koniec 1870 roku znaczna część prac była niemal ukończona. Parter wraz z krużgankami został przeznaczony na ekspozycję kolekcji muzealnej, której część stanowił zbiór zgromadzony przez Rudolfa Freitaga, a na najwyższej, trzeciej kondygnacji zaplanowano galerię malarstwa, rysunku i grafiki. Były to obszerne, wysokie pomieszczenia, doświetlone systemem dachowych świetlików. W przestrzeni wirydarza (wewnętrznego dziedzińca) zaaranżowano założenie ogrodowe, pośrodku którego znajdowała się fontanna. Do Muzeum Miejskiego prowadziło wejście ulokowane we wschodniej elewacji od ulicy Rzeźnickiej, ozdobione zgodnie z lokalną tradycją dwiema kulami pochodzącymi z jednego z przedproży ulicy Długiej.
Siedziba muzeum przed 1945 r.
- wirydarz
- dawne wejście od ul. Rzeźnickiej
- skrzydło południowe
1945 rok i powojenna odbudowa
Druga wojna światowa nie oszczędziła poklasztornych zabudowań, które w marcu 1945 roku, w wyniku bombardowania przez lotnictwo radzieckie, uległy zniszczeniu w 65%. Po wojnie budynek został odbudowany przez Polaków i w całości przeznaczony na cele muzealne.
Literatura:
Lech Mokrzecki, Gdańskie Gimnazjum Akademickie – zarys dziejów [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, (red. Edmund Kotarski) Gdańsk 2008, s. 13-41
Zbigniew Nowak, Bibliotheca Senatus Gedanensis 1596 – 1817 [w:] Gdańskie Gimnazjum Akademickie, t. 1, (red. Edmund Kotarski) Gdańsk 2008, s. 109-134
Renata Wiloch-Kozłowska, Wyniki badań archeologicznych przeprowadzonych w klasztorze i kościele franciszkańskim na Starym Przedmieściu w Gdańsku [w:] Historie gdańskich dzielnic, T.2, Stare Przedmieście (red. Janusz Dargacz, Katarzyna Kurkowska), Gdańsk 2019, s. 113-134
Katarzyna Anna Wojtczak, Ostoja oświaty i azyl dla sztuki – dziewiętnastowieczna przebudowa klasztoru pofranciszkańskiego w Gdańsku na zespół szkół i Muzeum Miejskie [w:] Historie gdańskich dzielnic, T.2, Stare Przedmieście (red. Janusz Dargacz, Katarzyna Kurkowska), Gdańsk 2019, s. 285-306
Marek Żydowicz, Przebudowa średniowiecznego klasztoru pofranciszkańskiego w Gdańsku jako przyczynek do XIX – wiecznej problematyki konserwatorskiej Prus, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, t.13, 1989, s. 93-119